امروزه، بشر برای تامین منابع غذایی و مصرفی خود، با مشکلات بسیاری مواجه است. نتیجه ی مطالعات نشان می دهد که با این روند رشد جمعیت تا سال 2040، باید منابع غذایی، 40 درصد افزایش یابند، این در حالی است که منابع محدود کره ی خاکی ما رو به اتمام است و روز به روز از میزان زمین های حاصل خیز و منابع آبی کاسته می شود.
طی سال های اخیر، استفاده از محصولات تراریخته، علی رغم چالش های موجود، به عنوان یک راهکار برای تامین غذا مطرح شده است.
فناوری های تغییر ژنتیکی، از دهه ی 1980 آغاز شد که فناوری تولید گیاهان تراریخته، مهم ترین دستاورد آن بود. اگرچه تاکنون هیچ گزارشی در خصوص آثار سوء استفاده از این محصولات گزارش نشده، اما ارزیابی این محصولات قبل از استفاده از آن ها ضروری است.
گیاهان تراریخته
گیاهانی که از لحاظ ژنتیکی دستکاری شده اند، تراریخته نامیده می شوند. این گیاهان زراعی، شکلی شبیه به همتای طبیعی خود دارند، اما با دست کاری ژنتیکی، در یک یا چند صفت ویژه نسبت به نوع طبیعی خود برتری دارند.
این گیاهان نسبت به آفات و حشرات مقاوم ترند، عملکرد بالاتری دارند و ارزش تغذیه ای و ویژگی های مطلوب تری نسبت به گیاهان همتای خود دارند.
دی ان ای موجودات تراریخته
دی ان ای موجودات تراریخته با استفاده از روش درون شیشه ای تغییر داده شده است؛ یعنی دی ان ای آن ها در در خارج از بدن تغییر داده شده و بعد به درون سلول های موجود منتقل شده، به فعالیت پرداخته و باعث تولید فرآورده می شود.
گیاهان تراریخته، حامل زن های افزاینده ی ارزش کمی و کیفی محصولات هستند، القای مقاومت در گیاه که در اثر دست کاری ژنتیکی صورت می گیرد، از لحاظ محیطی و اقتصادی، محصولی کارا و با ویژگی های مطلوب تولید می کند.
افزایش صدبرابری محصولات تراریخته نشان می دهد که این محصولات، به دلیل مزایایی که داشته اند، سریع ترین فناوری شناخته شده در دوره های اخیر بوده اند. هم چنین تعداد کشورهایی که محصولات تراریخته تولید کرده اند، بیش از چهار برابر شده است.
برخی از محصولات تراریخته جدید، به تازگی مجوز کشت گرفته اند که شامل مواد غذایی اصلی مانند سیب زمینی در آمریکا و بادمجان در بنگلادش است.
پنبه، بیش ترین محصول تراریخته است که 24 میلیون هکتار زمین را در سراسر دنیا به خود اختصاص داده است. ذزت تراریخته نیز سهمی معادل 29% را به خود اختصاص داده است.
علی رغم چالش های موجود، استفاده از محصولات تراریخته در حال توسعه است و سطح زیر کشت این محصولات هر روز افزایش می یابد.
استفاده از محصولات تراریخته، منفعت های قطعی به دنبال دارد، با این وجود، ملاحظاتی در خصوص ایمنی زیست محیطی آن ها نیز وجود دارد.
افزایش پروتئین در محصولات تراریخته
سلول های بدن انسان فقط می توانند 10 نوع از 20 نوع آمینو اسید را تولید کنند و بقیه ی آمینواسید ها از طریق غذای دریافتی تامین می شود. اکنون سعی بر این است که میزان ذخیره سازی پروتئین در گیاهان تراریخته افزایش یابد.
مقابله با کمبود ویتامین آ
کمبود ویتامین آ، باعث نابینایی غیرقابل بازگشت، افزایش حساسیت در بیماری ها و هم چنین مرگ می شود. برنج طلایی تراریخته، دو ژن از طریق مهندسی ژنتیک دریافت می کند که حاوی ویتامین آ بسیاری است.
محصولات غنی شده از آهن برای مقابله با آنمی
بیش از دو میلیارد نفر در تمام کشورها از آنمی فقر آهن رنج می برند که این مسئله باعث شده کمبود آهن متداول ترین کمبود ریزمغذي در سراسر جهان باشد. گوشت قرمز، حبوبات و سبزیجات از منابع آهن هستند؛ گرچه میزان دسترسی زیستی آهن در گیاهان کم است.
افزایش فولیک اسید در گوجه فرنگی
کمبود فولیک اسید یک مشکل جهانی است که اکثرا خانم ها در کشورهاي درحال توسعه با آن مواجه هستند. در غذا، فولیک اسید بیشتر به فرم فولات وجود دارد. به منظور افزایش میزان فولات در گوجه فرنگی، دانشمندان ژن آنزیم کاتالیزکننده سنتز دو پیش ماده ي فولات را بیان کرده اند. این عمل باعث شده که گوجه فرنگی تراریخته 25 برابر فولات بیشتري داشته باشد.
لوبیاي سویا با لاینولنیک کم
در لوبیاي سویاي تراریخته، با خاموش کردن ژنی که فعالیت آنزیم تبدیل کننده اولئیک اسید به لاینولنیک اسید را کنترل می کند، می توانند روغن پایدار و مقاوم دربرابر حرارت تولید کنند که براي سرخ کردن غذا مناسب خواهد بود.
ذرت با لیزین بالا
ذرت حاوي ذخایر کمی از لیزین و تریپتوفان در پروتئین هاي ذخیره اي اصلی دانه به نام زین ها است. دانه هایی که میزان پروتئین زین پایینی دارند، افزایش میزان لیزین و تریپتوفان داشته اند. ذرت تراریخته ي حاوي میزان بالاي لیزین و تریپتوفان، توسط ژنی که تولید و ذخیره آلفا- زین را کاهش می دهد اصلاح شده اند. همچنین افزایش ذخیره آمینواسیدهاي آزاد (آسپاراژین،آسپارتات و گلوتامات) در دانه هایی که میزان زین در آنها کاهش یافته، دیده شده است.
داروسازي مولکولی و داروهاي زیستی
داروهاي زیستی، داروهایی هستند که در سیستم هاي زنده تولید می شوند و براي استفاده هاي درمانی، تشخیصی و یا مکمل هاي غذایی استفاده می شوند. استفاده از گیاهان در مقایسه با سایر موجودات زنده براي تولید پروتئین ها سودمندتر، امن تر و اقتصادي تر است. گیاهان به دلیل عدم نیاز به ابزارهاي گران قیمت، هزینه ي تولیدي پائینی دارند.
اولین پروتئین بیان شده در گیاهان سرم انسانی آلبومین بود که در سال 1990 در تنباکو و سیب زمینی تراریخته تولید شد.
تنباکوي تراریخته متداول ترین انتخاب براي مطالعه بر پروتئین هاي ساخته شده در گیاه است؛ به دلیل بیومس بالاي فرآورده آن و این که تنباکو مصرف غذایی ندارد.
سیب زمینی اولین گیاهی بود که براي تولید واکسن استفاده شد. محصولات گیاهی پربرگ هم براي مطالعه استفاده شده اند، اما به دلیل عمر پایین این گیاهان بعد از درو شدن، باید سریعاً بعد از درو مورد مطالعه قرار بگیرند.
مزایای محصولات تراریخته
- افزایش تولیدات کشاورزی از طریق کاهش مصرف سموم
- کاهش هزینه تولید
- کاهش قیمت مواد غذایی
- افزایش عملکرد
- کاهش بقایای سموم در دانه و قسمت های خوراکی
- تاثیر مثبت بر دامداران
نگرانی های مربوط به محصولات تراریخته
امنیت غذایی و اثر حساسیت غذایی بر سلامت انسان و دام
مهمترین نگرانی موجود در زمینه ی استفاده از محصولات تراریخته، مسئله ی امنیت غذایی و اثر حساسیت غذایی بر سلامت انسان و دام است.
استفاده از این محصولات، ممکن است منجر به تولیدهای حساسیت های شدیدی غذایی تماسی و یا تنفسی شوند و یا باعث تغییر سطح یا طبیعت عوامل حساسیت زای طبیعی شوند.
احتمال خطر، به مفهوم احتمال پیامدهای مضر ناشی از یک فعالیت است. گیاهان تراریخته در مقایسه با نوع غیر تراریخته، احتمال خطر بیش تری دارند. این محصولات نسبت به همتایان خود، احتمالاً سمی بودن بیش تری دارند و آلرژی زا هستند. (البته شواهد معتبری درباره ی میزان سمیت و آلرژی زایی آن ها وجود ندارد)
تک کشی و کاهش تنوع زیستی موجودات
یکی از نگرانی هایی که درمورد محصولات تراریخته وجود دارد این است که استفاده از آن ها، سبب تک کشی می شود که این تک کشی می تواند تنوع زیستی موجودات را به طرق مختلف کاهش دهد.
شار ژنی
شار ژنی نگرانی دیگر استفاده از محصولات تراریخته است. مسیرهایی که طی آن ها امکان دارد شارژنی رخ دهد شامل: تکثیر غیرجنسی، پراکنش بذر و شار ژنی وابسته به دانه ی گرده است.
احتمال فرار تراژن از یک گیاه ترارریخته به گونه ی غیر تراریخته
از دیگر نگرانی های مطرح شده، احتمال فرار تراژن از یک گیاه ترارریخته به گونه ی غیر تراریخته یا خویشاوندان وحشی آن است. با این فرض که شار ژنی از یک گیاه تراریخته به خویشاوندان وحشی انجام شود، گیاه نسبت به آفات مقاوم می شود که این یک مزیت برای گیاه محسوب می شود؛ چون از انقراض گیاه جلوگیری می کند و دوباره به محیط برگردانده می شود.
افزایش استفاده از علف کش ها و آلودگی خاک و آب های زیرزمینی و اثرات نامطلوب آن
نگرانی دیگر در رابطه با استفاده از گیاهان تراریخته، این است که در نتیجه ی استفاده ی گسترده از این گیاهان سبب افزایش استفاده از علف کش ها و آلودگی خاک و آب های زیرزمینی خواهد شد و اثرات نامطلوبی را بر تنوع گیاهان و حیوانات خواهد گذاشت. اما گزارشات حاصل از بررسی ها در ایالات متحده آمریکا نشان می دهد که در اثر کشت گیاهان تراریخته، میزان مصرف علف کش ها و در نهایت استفاده سو آن ها بر روی آب و خاک کاهش یافته است.
محصولات تراریخته در میان مردم
ترسی که در زمینه ی استفاده از محصولات تراریخته وجود دارد این است که ژن گیاهان تراریخته، وارد جمعیت های وحشی گیاهی و جمعیت باکتریایی شده و سبب برتری زیستی آن ها در محیط طبیعی شان شود؛ بنابراین عدم استفاده از ژن های مقاوم به آنتی بیوتیک های مورد استفاده در درمان انسان از جنبه ی اخلاقی مورد پذیرش است.
سازمان جهانی بهداشت اعلام کرده که ژن های مقاوم به آنتی بیوتیک، ایمن هستند، اما از آن جایی که استفاده از ژن های مقاوم به آنتی بیوتیک هایی که مصرف درمانی زیادی دارند، ممکن است خطرناک باشد، استفاده از آن ها در تولید گیاهان تراریخته، ممنوع است.
یکی از چالش های مطرح در این زمینه، استفاده از محصولات تراریخته و فرآورده های غذایی آن است که محققان بسیاری، نظرات کلی در این زمینه ارائه داده اند.
گروهی از روحانیون مسلمان در کویت در سال 1998 گرد هم آمده و به این نتیجه رسیدند که با وجود نگرانی و ترس از احتمال اثرات مخرب فناوری غذاهای تراریخته بر زندگی انسان و محیط زیست، هیچ قانون و حکمی در اسلام وجود ندارد که دست ورزی ژنتیکی گیاهان و حیوانات را منع کند.