فرهنگ غذایی هر جامعه برآمده از فضای تاریخی ـ جغرافیایی آن جامعه است و عوامل متعددی در شکل‌گیری آن دخالت دارند. بنابراین خوراک‌ها و فرهنگ غذایی می‌تواند شیوه‌های رفتاری، باورها و پنداشت‌ها و انگاره‌های دینی ـ مذهبی مردم را بیان کنند.
آداب غذا خوردن از نگاه دین اسلام، پیامبر اکرم و اهل بیت
ما ایرانی ها به اهل بیت خود اراده ی قلبی بسیار داریم و در همه ی کارهایمان هم از آن ها الگو می گیریم، حتی غذا خوردن.
اهل‌بیت (ع) ضمن اینکه بر حضور جمع خانواده کنار سفره تأکید فراوانی داشته‌اند آداب مخصوصی را نیز رعایت می‌کردند.
از جمله اینکه پیامبر (ص) افراد را از نگاه بیش‌ازاندازه به لقمه و دهان دیگران بر سر سفره منع می کردند، چراکه این نگاه آن‌ها را معذب کرده و آرامش فرد را برای خوردن سلب می‌کند. به همین خاطر ایشان برای ایجاد فضایی آرام و خودمانی، اغلب سفره‌های دراز برپا می‌کردند و به کسانی که روبه‌رویشان می‌نشستند غذا تعارف کرده و همین‌طور لقمه‌ای برای آن‌ها می‌گرفتند.
هیچ عجله‌ای برای کنار کشیدن از سفره از خود نشان نمی‌دادند و همیشه صبر می‌کردند سفره به‌طور کامل جمع شود و بعد بلند می‌شدند، اما نکته مهمی را که حضرت رسول در مورد آداب سفره بسیار جدی مطرح کرده‌اند آن است که هنگام پهن شدن سفره هر کس باید هر آنچه را که پیش رویش گذاشته شده بخورد و باید به حقوق دیگران در آنچه در سفره غذاست احترام بگذارد. در غیر این صورت سبب بروز بددلی و تنفر در اطرافیان می‌شود و این درست مصداق افرادی است که وقتی با میز یا سفره‌ای پر از غذا مواجه می‌شوند با حالتی تهاجمی به دنبال بهترین و بیشترین‌های سفره‌اند.
فرهنگ غذایی ایرانیان
فرهنگ غذایی ایرانیان فقط پخت و ترکیب انواع مواد غذایی است. غذاها در ایران حتی تفاوت‌های قومی و طبقاتی افراد را نشان میدهد. ما ایرانی ها معتقدیم که مواد غذایی نعمت های خدا هستند. به همین دلیل بی‌احترامی به غذا معادل بی‌احترامی به خالق به شمار می‌رود.
ما ایرانیان دست کم در دوره اسلامی، همیشه سفره را روی زمین می‌انداخته‌ایم و با دست غذا می‌خورده‌ایم. از غذا خوردن بر سر میز و با قاشق و چنگال در عصر جدید هنوز مشکل بتوان به عنوان آیین ایرانی سخن گفت.
آشپزی ما نیز در سراسر جهان زبانزد است. از آن گذشته، تنوع غذایی بالایی هم داریم. تعادل را در مصرف مواد غذایی رعایت می کنیم و از همه مهم تر، اسراف هم نمی کنیم.
اول غذا، بسم الله می گوییم
یکی از عادات پسندیده ی ما ایرانی ها، گفتن بسم الله قبل از غذاخوردن است. خیلی از ما غذا را با کمی نمک شروع می کنیم و آن را سنت پیامبر می دانیم.
بدون اغراق بیشتر ما در کنار سفره و با دیدن غذاهای رنگارنگ گفتن آن را فراموش میکنیم، اما باید بدانیم خداوند بزرگ می‌فرماید آنچه را که نام خدا بر آن برده نشده، نخورید. پس بهتر است بر سفره غذا بسم‌الله با صدای بلند گفته شود، چراکه نه تنها بلند گفتن آن مستحب است بلکه به دیگران هم که شاید فراموش کرده اند، یادآوری می کنیم.
غذای ممنوعه نمی خوریم
در فرهنگ غذایی ایرانیان استفاده از برخی مواد غذایی ممنوع است و به طور کل جایی در آداب غذایی سنتی ندارد. گوشت خوک و کلیه فرآورده‌های جانبی آن یکی از این موارد است که دلیل ممنوعیتش به ارزش‌های مذهبی باز می‌گردد.
همچنین انواع نوشیدنی‌های الکلی در ایران ممنوع است و خرید و فروش، تولید و استفاده از آن‌ها جرم محسوب می‌شود. خوردن انواع حشرات و غذاهای دریایی به صورت خام نیز خارج از دایره فرهنگ غذایی ایرانیان است و مطابق ذائقه اکثریت شهروندان نیست.
غذا را هیچ وقت داغ داغ نمی خوریم
پیامبر (ص) افراد را از خوردن غذای داغ منع می‌کردند و می‌فرمودند خداوند آتش را در غذای ما قرار نداده است. آن حضرت تأکید داشتند غذای داغ برای سلامتی ما مضر است. فردی که با عجله غذا می خورد، طعم غذا را هم متوجه نمی شود. در طب جدید هم ثابت شده است از آنجا که بافت‌های بدن با غذاها و نوشیدنی‌های داغ هماهنگ نیست، خوردن آن می‌تواند سرعت تخریب و تکثیر سلول‌های بدن را افزایش داده و احتمال ایجاد تومور و ریسک ابتلا به سرطان مری را افزایش دهد. همچنین غذای داغ می‌تواند روی ساختار مینای دندان اثر منفی گذاشته و موجب تضعیف معده و تهوع و در نتیجه کم غذایی شود.
بر سر سفره، لم نمی دهیم
یکی از آموزه‌های دینی است که وقتی کنار سفره می‌نشینید بدن خود را به هیچ‌چیز تکیه ندهید و هیچ‌وقت ایستاده و سرپایی غذا نخورید. تکیه دادن بر یکی از دست‌ها و با دست دیگر غذا خوردن، تکیه دادن بر پهلو، پشتی یا بالش یا خوردن غذا به حالت دمر و درازکش روی زمین نه‌تنها برای سلامت مضر است، بلکه از اوصاف متکبران و ستمگران است.
با دهان پر صحبت نمی کنیم
یکی از بهترین مکان ها برای اینکه از احوالات بقیه اعضای خانواده باخبر شویم، بر سر سفره است. اما آداب را رعایت می کنیم و هیچ گاه با دهان پر صحبت نمی کنیم. به اندازه ی دهان لمه بر می داریم و آهسته غذا می خوریم.
هنگامی‌که از خوردن فارغ شدیم بشقاب را به جلو هل نمی دهیم و در جمع کردن سفره به اهالی خانه کمک می کنیم. برای خارج کردن غذا از لابه‌لای دندان‌هایتان با نخ دندان و خلال کردن عذرخواهی می کنیم و به دستشویی می رویم.
حرمت سفره را نگه می داریم
سر سفره سیگار نمی کشیم. اگر نوشیدنی یا غذایی خواستیم که با ما فاصله دارد، خودمان بلند نمی شویم از کسی که نزدیک غذاست، کمک می گیریم. اگر غذا شور، شفته، سفت یا سرد شده بود شکوه و گلایه راه نمی اندازیم، چون مهمانان تنها هدف ما از شرکت در این مراسم را خوردن غذا می‌دانند. اگر در مهمانی در حال صرف غذا بودیم و آشنایی را دیدیم، بلند نمی شویم. تکان دادن سر یا دست کافی است، چراکه بلند شدن ما موجب ناراحتی هم‌نشینتان خواهد شد.
قاشق، ابزار اصلی غذا خوردن ما ایرانی ها
برای خوردن اکثر غذا از قاشق استفاده می کنیم. مخصوصا انواع آش ها و آبگوشت ها. برای خوردن سالادها هم از چنگال کمک می گیریم. غذاهای نانی را به اصلاح لقمه می گیریم. آش ها و آبگوشت ها را در کاسه و بقیه ی غذا ها را هم در بشقاب می خوریم.
از مصلح ها در کنار غذایمان استفاده می کنیم
مصلح، یعنی چیزی که اصلاح می کند. این مصلح ها، پای ثابت سفره ی ما ایرانی هاست. بعضی از غذاها طبع سرد و برخی دیگر طبع گرم دارند. مثلا گوشت را که طبع سرد دارد، با انواع سبزی که طبع گرمی دارد، می خوریم.
یا سردی باقلا را با آمیختن آن با شوید می گیریم و همزمان از فواید هر دو در غذا بهره مند می شویم.
ترشی های متنوعی هم داریم. در نقاط شمالی کشور هم از زیتون استفاده ی زیادی می شود. بعضی ها هم عادت دارند که غذایشان را حتما با پیاز بخورند.
به هرحال، این مصلح ها، علاوه بر اینکه طبع غذایمان را متعادل می کنند، خوردن غذا را هم برای ما لذت بخش تر می کنند. این نوع طبخ متاثر از دانش عمیق ایرانیان نسبت به طبابت هم می باشد.
غذا را فقط برای رفع گرسنگی نمی خوریم
شیوه سِرو و پخت غذا مانند دم کشیدن و جا افتادن آن نیز در فرهنگ غذایی و آشپزی ایرانی جایگاه ویژه ای دارد و این طور به نظر می رسد که ارزش غذا نزد ایرانیان بیشتر از تامین انرژی و رفع گرسنگی است. فرهنگ دور هم نشینی در کنار سفره غذا، چاشنی ها و ترشیجات و شیرینی های مرسوم و آداب شروع و پایان آن یا میهمانی دادن و میزبانی کردن که سرو غذا از ارکان اصلی آن بوده نیز این اهمیت را بیشتر نشان میدهد.
ادویه، چاشنی اصلی غذاهای ما
در جنوب کشور ما نزدیکی با دریای آزاد و مراوده تجاری از طریق دریا با هند غذاها پر ادویه تر و طعم غذا ها قوی تر شده است. به همین دلیل ماهی که در قسمت های مرکزی ایران به دلیل سختی دسترسی طرفدار کمتری نیز داشته است، در جنوب ایران خوردن آن بسیار معمول است.
شکر خدا، در پایان غذا
در پایان غذا هم خدارا شکر می کنیم. ضرب المثل معروفی داریم که می گوید شکر نعمت، نعمتت افزون کند. به شدت هم به چنین مفاهیمی معتقدیم و از خدای بزرگ به خاطر نعماتش، تشکر می کنیم.
خیلی ها از واژه ی الحمدالله در آخر غذای خود برای سپاسگزاری از خدا استفاده می کنند.
چای، محبوب ترین نوشیدنی ما ایرانی ها
ما ایرانی‌ها مانند مردم جهان دو نوع نوشیدنی سرد و گرم داریم. چای، محبوب‌ترین نوشیدنی گرم ماست. به طور معمول از چای سیاه استفاده می کنیم. از اواع طعه دهنده ها هم برای خوشمزه تر شدن آن استفاده میکنیم. استفاده از هل، چوب دارچین، گلبرگ های گل سرخ و گلاب متداول تر است.
ذ
قند هم همراه همیشه چای ما ایرانی هاست. در کنار آن از انواع شیرینی های سنتی مثل گز، نقل و نبات، پولکی هم استفاده می کنیم.
دمنوش ها
چند وقتی هست که استفاده از دمنوش ها، جایگاه ویژه ای در سبد غذایی ما پیدا کرده است. بعضی ها حتی دمنوش را جایگزین چای کرده اند. ترکیب خوشمزه ای از انواع گیاهان، مانند گل گاو زبان، آویشن، رازیانه، بابونه و… که خاصیت دارویی هم دارند.
برای شیرین و خوش طعم شدن آن هم از نبات کمک می گیریم.
انواع عرقیجات گیاهی نیز در حالی که با آب و شکر مخلوط شده‌اند به عنوان شربت مورد استفاده قرار می‌گیرند.